Ιδιότητα του Πολίτη και Μετανάστευση
Κάθε Παρασκευή 8:30-11:00
Διδάσκων: Δημήτρης Χριστόπουλος, Αναπληρωτής Καθηγητής
Φροντιστήρια: Δρ Νίκος Κουραχάνης, εντεταλμένος διδασκαλίας Παντείου Πανεπιστημίου – Συμμετοχή: Γεωργία Σπυροπούλου, νομικός & υποψήφια διδάκτορας Παντείου Πανεπιστημίου
ΣΥΓΓΡΑΜΜΑ :
Δημήτρης Χριστόπουλος, Ποιος είναι έλληνας πολίτης; Καθεστώς της ελληνικής ιθαγένειας από την ίδρυση του ελληνικού κράτους ως τις αρχές του 21ου αιώνα, Αθήνα, Εκδ. Βιβλιόραμα, 2012.
Διάγραμμα μαθήματος
Το μάθημα χωρίζεται σε δύο μέρη: στο πρώτο μέρος γίνεται μια θεωρητική αναφορά στην ιδιότητα του πολίτη και τις σχέσεις της με τη μετανάστευση. Στο δεύτερο, γίνεται μια ανασκόπηση της ιστορίας της ελληνικής ιθαγένειας που καταλήγει στις σύγχρονες διακυβεύσεις των σχέσεων ιδιότητας του έλληνα πολίτη και μετανάστευσης.
ΠΡΩΤΟ ΜΕΡΟΣ: ΘΕΩΡΗΤΙΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ
1ο ΜΑΘΗΜΑ /16.2.2018
Έθνος, λαός, πληθυσμός, δικαιώματα του ανθρώπου, δικαιώματα του πολίτη και μετανάστευση.
Στο μάθημα αυτό θα γίνει μια εισαγωγή στην ύλη που θα διδαχθεί κατά την διάρκεια του εξαμήνου με μια εισαγωγική περιληπτική παρουσίαση του όλου μαθήματος. Θα αναλυθούν ώστε να επανέλθουν στη μνήμη των φοιτητών οι βασικές έννοιες πάνω στις οποίες θα δουλέψει το μάθημα. Η ιδιότητα του πολίτη διαιρεί και ενώνει. Πώς χρησιμοποιείται ένθεν και ένθεν. Λογικές συμπερίληψης είναι η αφομοίωση, και η προστασία μέσω της αναγνώρισης και της επικοινωνίας. Λογικές αποκλεισμού είναι η εξόντωση ή έξωση (με όσους τρόπους έχουν ιστορικά επινοηθεί) και η προστασία μέσω της περιχαράκωσης και εγκλεισμού.
2Ο ΜΑΘΗΜΑ /23.2.2018
Η ιδιότητα του πολίτη ως γνωστικό αντικείμενο
Στο μάθημα αυτό θα γίνει μια αναδρομή στις θεωρητικές και ιστορικές καταβολές της ιδιότητας του πολίτη με έμφαση στα ταξικά, έμφυλα, φυλετικά και εθνικά χαρακτηριστικά που η ιδιότητα του πολίτη έχει ιστορικά αναπτύξει. Αναδεικνύεται ο κατεξοχήν διαφοροποιητικός χαρακτήρας της ιδιότητας του πολίτη: μιας ιδιότητας που χωρίζει (τους ανθρώπους σε πολίτες και μη) και ενώνει (τους πολίτες). Μια αναδρομή στη διαμάχη μεταξύ κοινοτισμού και ατομικιστικού φιλελευθερισμού είναι απαραίτητη προκειμένου να γίνει σαφές το πλαίσιο μέσα στο οποίο διεξάγεται η σύγχρονη συζήτηση περί ιδιότητας του πολίτη. Τα ατομικά, πολιτικά, κοινωνικά δικαιώματα ως κανονιστικό σύνολο της ιδιότητας του πολίτη. Εθνοτικές (ethnic) και πολιτικές (civic) προσλήψεις της ιδιότητας του πολίτη.
3Ο ΜΑΘΗΜΑ /2.3.2018
Κοινωνική Ιδιότητα του πολίτη – Διδάσκων: Νίκος Κουραχάνης
Στο μάθημα αυτό γίνεται αναφορά στο πλαίσιο προσθήκης των κοινωνικών δικαιωμάτων ως ισότιμου και αδιαίρετου συστατικού στοιχείου της ιδιότητας του πολίτη. Η διατύπωση της κοινωνικής ιδιότητας του πολίτη (social citizenship) από τον T.H. Marshall συντελείται στις αρχές της μεταπολεμικής περιόδου και συμπορεύεται με τους κοινωνικούς και οικονομικούς μετασχηματισμούς που εκβάλλουν στην άνθιση του μεταπολεμικού κράτους ευημερίας (welfare state). Αξίες όπως η κοινωνική συνοχή, η ισότητα της κοινωνικής θέσης και η δυνατότητα κοινωνικής συμμετοχής για όλους τους πολίτες υιοθετούνται σ’ εκείνη την ιστορική περίοδο ως θεμελιώδη προτάγματα των φιλελεύθερων αστικών δημοκρατιών.
4Ο ΜΑΘΗΜΑ /9.3.2018
Η μετανάστευση ως σύγχρονη διακύβευση της ιδιότητας του πολίτη στις δυτικές κοινωνίες
Αν το ζητούμενο κάποτε ήταν η συμπερίληψη των δούλων, των μειονοτήτων, των γυναικών, των ανήλικων κλπ. η μείζονα διακύβευση επί των ημερών μας σε κοινωνίες μεταναστευτικών προορισμών είναι οι μετανάστες. Μερικές βασικές παραδοχές σχετικά με το τι (δεν) είναι η μετανάστευση είναι αναγκαίες για την οριοθέτηση του προβληματισμού, με παραδείγματα από τη σύγχρονη και ιστορική εμπειρία της Ελλάδας.
5Ο ΜΑΘΗΜΑ/16.3.2018
Το “προσφυγικό” ως σφήνα στο μεταναστευτικό ζήτημα στην Ελλάδα: 2015-;
Διδάσκων: Γεωργία Σπυροπούλου
H Eλλάδα πάντοτε δέχονταν πρόσφυγες ή μετανάστες που έβλεπαν τη χώρα ως transit για άλλους προορισμούς στη Βόρεια Ευρώπη. Από την άνοιξη του 2015 τα μεγέθη των πληθυσμιακών μετακινήσεων γίνονται πρωτοφανή. Περίπου ένα εκατομύριο άνθρωποι ήρθαν κι έφυγαν από τη χώρα. Την Άνοιξη του 2016 υπογράφεται η Συμφωνία ΕΕ-Τουρκίας που συμβάλλει στην διακοπή των ροών. Έκτοτε, η χώρα διαχειρίζεται αυτές τις λεπτές ισορροπίες με το μεσοπρόθεσμο μέλλον άδηλο.
6Ο ΜΑΘΗΜΑ /23.3.2018
Κοινωνική ιδιότητα του πολίτη και Ακραία Φτώχεια στη Σύγχρονη Εποχή – Διδάσκων: Νίκος Κουραχάνης
Οικονομικές, ιδεολογικο-πολιτικές και κοινωνικές εξελίξεις από τα μέσα της δεκαετίας του 1970 και μετά οδήγησαν στην εκτεταμένη έως άμετρη κριτική της Μαρσαλιανής θεώρησης. Θεμελιώδεις αναδιαρθρώσεις του μεταπολεμικού κράτους ευημερίας υπό την καθοδήγηση της νεοφιλελεύθερης ιδεολογίας άσκησαν αρνητική επίδραση στην κοινωνική ιδιότητα του πολίτη. Οι περικοπές στο κοινωνικό κράτος και η ιδιωτικοποίηση της κοινωνικής πολιτικής έχουν σαν αποτέλεσμα την επανεμφάνιση των ακραίων κοινωνικών ανισοτήτων ως μια αποδεκτή συνθήκη στις φιλελεύθερες κοινωνίες της Δύσης. Η περίοδος της οικονομικής κρίσης νομιμοποιεί και επιταχύνει αυτές τις εξελίξεις που στην ουσία τους αφυδατώνουν την αντισταθμιστική ισχύ των κοινωνικών δικαιωμάτων και διαβρώνουν την κοινωνική ιδιότητα του πολίτη.
ΔΕΥΤΕΡΟ ΜΕΡΟΣ: Η ΙΔΙΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΑ ΠΟΛΙΤΗ
7Ο ΜΑΘΗΜΑ /30.3.2018
Το καθεστώς της ελληνικής ιθαγένειας από τις απαρχές του κράτους: ποιοι είναι οι πολίτες του νέου κράτους;
Ποια η καταβολή της ελληνικής ιθαγένειας; Με άλλα λόγια, ιστορικά ποιος είναι έλληνας πολίτης ήδη από τα επαναστατικά συντάγματα ως την εδαφική ολοκλήρωση της Ελλάδας. Ο αιώνας της συμπερίληψης είναι ο αιώνας του «κάνουμε την Ελλάδα», ένας αιώνας μιας ελληνικής ιθαγένειας δυνητικά ανοιχτής, εξ αντικειμένου εξωστρεφούς καθώς το ενδιαφέρον είναι σε αυτούς – τους Οθωμανούς υπηκόους κατά κύριο λόγο – που θα γίνουν πολίτες κατόπιν της κτήσης των νέων εδαφών.
8Ο ΜΑΘΗΜΑ /20.4.2018
H αναδίπλωση της ελληνικής ιθαγένειας από την ανταλλαγή πληθυσμών ως το τέλος του ψυχρού πολέμου
Πώς αναδιπλώνεται η ελληνική ιθαγένεια μετά της ανταλλαγές και καθ’όλη τη διάρκεια του ψυχρού πολέμου; Πως το μέτρο της στέρησης της ιθαγένειας εφαρμόζεται έναντι των εσωτερικών εχθρών, αντιφρονούντων και μειονοτικών. Μετά το 1922, η ανησυχία πλέον είναι πώς θα ξεφορτωθούμε αυτούς που δεν καταφέραμε να «κάνουμε Έλληνες» ή αυτούς που δεν «γίνονται». Όσοι δεν ανταλλάχθηκαν αλλά και άλλοι αλλογενείς μπορούν εφεξής να στερούνται την ιδιότητα του πολίτη. Θα έλεγε λοιπόν κανείς ότι η ήττα της Μεγάλης Ιδέας συνιστά κατ’ αντανάκλαση και την ήττα ενός πιο «ανοιχτού» δικαίου ιθαγένειας στην Ελλάδα. Έως το 1923, το διακύβευμα στο χώρο της ιθαγένειας είναι να συμπεριλάβει. Η παραδοσιακή διάσταση μεταξύ αυτοχθόνων και ετεροχθόνων-ομογενών υποχωρεί, δίνοντας σταδιακά τη θέση της στην αντίστιξη μεταξύ ομογενών και αλλογενών που αρχίζει πλέον και διατρέχει την ιστορία της ελληνικής ιθαγένειας.
9Ο ΜΑΘΗΜΑ /27.4.2018
Τομές του καθεστώτος της ελληνικής ιθαγένειας στα τέλη του 20ου αιώνα:
Το δίκαιο της ελληνικής ιθαγένειας από το τέλος του ψυχρού πολέμου εισέρχεται σε μια περίοδο νέας κινητικότητας και προσανατολισμού. Για πρώτη φορά, ύστερα από πολλά χρόνια, επανατάσσονται στρατηγικές συμπερίληψης. Ενώ λοιπόν, για μισό περίπου αιώνα, το ερώτημα στο οποίο είδαμε ότι καλούνται να απαντήσουν οι ελληνικές αρχές είναι το «ποιος δεν είναι έλληνας πολίτης», οι νέες μετακινήσεις πληθυσμών προς την Ελλάδα που σημαδεύουν το τέλος της ευρωπαϊκής γεωπολιτικής διαίρεσης καθώς και η εφαρμογή της ισότητας των φύλων στο δίκαιο της ιθαγένειας, θέτουν την ελληνική πολιτεία ενώπιον νέων δεδομένων Για πρώτη φορά, η χώρα καλείται να δώσει συστηματικές απαντήσεις στο ερώτημα της ταυτότητας του πολίτη της, όχι εξαιτίας της μετακίνησης των συνόρων της, αλλά εξαιτίας της μετακίνησης πληθυσμών εντός αυτών.
10Ο ΜΑΘΗΜΑ /4.5.2018
Μεταψυχροπολεμικές αντιφάσεις της ομογενειακής πολιτικής
Δύο είναι οι ομογενειακές ομάδες οι οποίες θα απασχολήσουν το δίκαιο της ελληνικής ιθαγένειας από τις αρχές τις δεκαετίας του ’90 ως τα τέλη της πρώτης δεκαετίας του 20ου αιώνα. Με διαφορετικό τρόπο η κάθε μια, με διαφορετική ιδιότητα, αφετηρία και κατάληξη. Κοινό τους, η πιστοποίησή τους ως ομογενείς πληθυσμοί. Μόνο κοινό τους, διότι όλα τα άλλα διαφέρουν. Οι «παλιννοστούντες ελληνοπόντιοι» ξεκίνησαν την πορεία τους αντιμετωπίζοντας ένα κράτος που τους καλωσορίζει στις τάξεις των πολιτών του, ενώ στην πρόοδο των δύο δεκαετιών που έπονται, η προοπτική της ελληνικής ιθαγένειας φαίνεται να απομακρύνεται για όσους δεν κατάφεραν να την αποκτήσουν εξαρχής, ενώ ανάποδα είναι τα πράγματα για τους «βορειοηπειρώτες»: από τη σθεναρή άρνηση της ελληνικής πολιτείας να αποδώσει την ιδιότητα του έλληνα πολίτη στον πληθυσμό για κάτι περισσότερο από μια δεκαπενταετία περάσαμε στην «κατά προτεραιότητα» και αναφανδόν πολιτογράφησή του και μάλιστα την ίδια χρονιά (2006) όπου η υπόθεση «ιθαγένεια» φαίνεται να απομακρύνεται για τους «παλιννοστούντες».
11Ο ΜΑΘΗΜΑ /11.5.2018
Έθνος, αποδημία, διασπορά και ιδιότητα του πολίτη
Κάθε ιδιότητα του πολίτη έχει και την «εξωτερική» της θέαση. Η απάντηση στο «ποιος είναι έλληνας πολίτης;» είναι μισή αν δε λάβει υπόψη της τις σχέσεις που υφαίνονται μεταξύ αποδημίας και ιθαγένειας. Η απάντηση στο ερώτημα αυτό, κυρίως για ένα κράτος σαν την Ελλάδα, δίνεται και εκτός ελληνικού εδάφους. Σε βαθμό μάλιστα που μπορεί κανείς να διερωτηθεί μήπως δίνεται όχι μόνο εκτός, αλλά και υπέρ άνω εδάφους. Το έδαφος δεν επηρεάζει καθόλου το καθεστώς κτήσης της ελληνικής ιθαγένειας εφόσον αυτή προκύπτει δια της καταγωγής. Η αποδημία, ιστορική σταθερά στην πορεία του ελληνικού έθνους, φτιάχνει τα δικά τις κεφάλαια στα καθεστώτα της ιθαγένειας των κρατών υποδοχής των ελλήνων, αλλά ταυτόχρονα αποκαλύπτει με τρόπο συναρπαστικό τα πιο ενδιαφέρονται κοιτάσματα στο υπέδαφος της ελληνικής ιδιότητας του πολίτη.
12Ο ΜΑΘΗΜΑ /18.5.2018
Μετανάστευση και ιθαγένεια στις αρχές του 21ου αιώνα
Οι επανωτές τροποποιήσεις του Κώδικα Ελληνικής Ιθάγενειας του 1955, που σχετίζονται άμεσα με τις εξελίξεις στο θέμα της ισότητας των φύλων αλλά και της μετανάστευσης, οδηγούν εκ νέου στην ανάγκη συστηματοποίησης των κανόνων που διέπουν το δίκαιο της ελληνικής ιθαγένειας, με αποτέλεσμα το 2004 να υιοθετηθεί ο δεύτερος ΚΕΙ (3284/2004) ικανοποιώντας συναφείς ανάγκες κωδικοποίησης με αυτές τις οποίες είχε καλύψει ο πρώτος κώδικας του 1955. Ο Κώδικας αυτός είναι όμως μόνο ημερολογιακά νέος. Κατά τα λοιπά, διέπεται από μια οχυρωματική λογική έναντι της μετανάστευσης, η οποία ούτως ή άλλως ενυπήρχε στις προηγούμενες νομοθεσίες. Οι καιροί όμως αλλάζουν και το 2004, η Ελλάδα έχει ήδη ένα εκατομμύριο μετανάστες.
13Ο ΜΑΘΗΜΑ /25.5.2018
Η επόμενη μέρα της ελληνικής ιθαγένειας
H επόμενη μέρα της ελληνικής ιθαγένειας μετά το Ν.3838/2010 και τον 4332/2015. Ποιες είναι οι βασικές τομές που επιφέρει η νέα ρύθμιση του 2010 και 2015 και πως εντάσσονται σε μια συγκριτική στην Ευρώπη θεώρηση των σχετικών νομοθεσιών. Τι αλλάζει και τι δεν αλλάζει με το νέο νόμο: πρώτη, δεύτερη, τρίτη μεταναστευτική γενιά, ομογενείς και μη, προθεσμίες και αιτιολογίες καθώς και δοκιμασίες πολιτογράφησης τίθενται για πρώτη φορά στην Ελλάδα με νέες ρυθμίσεις που εισάγουν μια νέα εποχή για την ελληνική ιθαγένεια.
ENGLISH ABSTRACT
Citizenship and migration
In our days, citizenship debates become highly topical in states of migrant destination. The issue here in terms of public policy and social research has more or less to do with the modalities of nationality acquisition by first, second or even third generation migrants. However, this is only one aspect of the whole citizenship theoretical debate: if one focuses only to that aspect due to the obvious importance it acquired today in Europe, one risks missing the whole picture which is, in the long run, shaped by the particular self perception that the national community, the body politic, forms for itself. It is all about the identity of “We, the people”. Citizenship debates illuminate state ideologies, administrative practices and legal norms forming the hard core of power relations in every society. Citizenship should then be perceived as a differentiating concept: it includes through exclusion as it is always based on particularistic considerations regarding access to membership. This is par excellence the case for migrants who ask for the nationality of the state they live in. The fashionable “naturalization tests” are a quantitative illustration of this division. The aim of this seminar is to raise such questions from the contemporary debate on citizenship and migration in Europe through a comparative interdisciplinary approach based on political theory, historical understanding and legal analysis.
Βιβλιογραφία
Bauböck R.,Ersbøll E. & Waldrauch H., (eds), Acquisition and Loss of Nationality. Policies and Trends in 15 European States. Volume 1: Comparative Analyses, Άμστερνταμ, Amsterdam University Press, 2006
Bauböck R., & Leibich A. (eds), “Is there (still) an East-West divide in the conception of citizenship in Europe?” ΕUI Working Papers, Robert Schuman Centre – Eudo Citizenship Observatory, European University Institute, 2010/19 (προσβάσιμο και σε http://cadmus.eui.eu/handle/1814/13587)
Brubaker R., Citizenship in France and Germany, Cambridge Mass: Harvard University Press, 1992
Dwyer P. (2004), Understanding Social Citizenship, Bristol: Policy Press.
Goodman S. W., “Integration Requirements for Integration Sake? Identifying, Categorizing and Comparing Civic Integration Policies”, Journal of Ethnic and Migration Studies, Vol. 36, No 5, May 2010, σ. 753-772
Joppke C., “Citizenship between De- and Re- Ethnicization (I)”, Arhives Europeennes de Sociology 44, 2003, σ. 429-458
Βεντούρα Λ., «Γηγενείς/μετανάστες: Οροθέτηση και μετατόπιση κοινωνικών συνόρων» σε: Βεντούρα Λ. (επιμ.), Μετανάστευση και κοινωνικά σύνορα, Αθήνα: Νήσος, 2011, σ. 15-62
Μπαλτσιώτης Λ., «Ιθαγένεια και πολιτογράφηση στην Ελλάδα της μετανάστευσης: (αντι)φάσεις μιας αδιέξοδης πολιτικής», σε: Παύλου Μ., & Χριστόπουλου Δ., Η Ελλάδα της μετανάστευσης – Κοινωνική συμμετοχή, δικαιώματα και ιδιότητα του πολίτη, Αθήνα, Εκδ. Κριτική, 2004, σ. 303-337
Τάκης Α., «Αξίωση για ιθαγένεια: γιατί και πότε;» Ενθέματα, Κυριακάτικη Αυγή, 24 Ιανουαρίου 2010
