Μειονότητες στην Ευρώπη
Tετάρτη 11.00 – 14:00, αίθουσα Α.4.1 του Νέου Κτιρίου
Διδάσκων: Καθηγητής, Δημήτρης Χριστόπουλος
Προσκεκλημένες διδάσκουσες & διδάσκων: Έλενα-Όλγα Χρηστίδα, Αλεξάνδρα Καραγιάννη, Χρήστος Ηλιάδης
Διδακτικό Σύγγραμμα:
Δ. Χριστόπουλος, Η ετερότητα ως σχέση εξουσίας, Κριτική, Σειρά Μελετών του ΚΕΜΟ, Αθήνα, 2002 και φάκελος σημειώσεων που θα αναρτάται στο dimitrischristopoulos.gr και στο e-class
Το ζήτημα των μειονοτήτων στην Ευρώπη είναι πολιτικά μείζον, ιστορικά φορτισμένο και ιδεολογικά κρίσιμο. Σε ότι αφορά τη μελέτη του, συνιστά ένα κατεξοχήν διεπιστημονικό διακύβευμα. Το μάθημα αυτό στοχεύει σε μια παρουσίαση της πορείας του μειονοτικού ζητήματος στην Ευρώπη σε δύο άξονες:
Της ιστορίας των ιδεών /των εννοιών και των πολιτικών στρατηγικών/ γεγονότων. Με κεντρική αναφορά την πολιτική φιλοσοφία και νομική θεωρία, το μάθημα εστιάζει στη διαμόρφωση του μειονοτικού φαινομένου από τη συστατική σκέψη της ευρωπαϊκής Νεωτερικότητας. Την ίδια στιγμή, το διεθνές δίκαιο προστασίας των μειονοτήτων και η ιστορία των ευρωπαϊκών διεθνών σχέσεων, από τον 17ο αιώνα έως σήμερα, επικυρώνει τις θεωρητικές προϋποθέσεις ανάδυσης του φαινομένου που συμβάλλουν στην εννοιολόγηση της «μειονότητας» από τη σύγχρονη νομική θεωρία. Εφεξής, η έννοια «μειονότητα» αρχίζει να αποκτά απτό ιστορικό περιεχόμενο.
Με τη συνδρομή της κοινωνικής ανθρωπολογίας που στρέφει το ενδιαφέρον της από τις παραδοσιακές κοινότητες στις σύγχρονες κοινωνίες δίνονται επιπρόσθετα αναλυτικά εργαλεία για την κατανόηση των πολυδιάστατων πτυχών του φαινομένου της ετερότητας στην Ευρώπη.
Το μάθημα αντιμετωπίζει τη στρατηγική των διεθνών ευρωπαϊκών παραγόντων και θεσμών σχετικά με τις μειονότητες μετά το τέλος του ψυχρού πολέμου, συμβάλλοντας στην απάντηση ενός θεμελιώδους επίκαιρου ερωτήματος : «πώς τίθεται το ζήτημα των μειονοτήτων στους καιρούς μας;».
Τέλος, προτάσσεται η ενασχόληση με το ζήτημα «Ελλάδα και μειονότητες» τόσο υπό την οπτική της ιστορικής κληρονομιάς όσο και υπό αυτήν της μεταψυχροπολεμικής συγκυρίας με έμφαση στη μειονότητα της Θράκης και τις μειονοτικές διαστάσεις του μακεδονικού.
ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ
1. Εισαγωγή: η έννοια της μειονότητας ως σχέση εξουσίας – 26.2.2020
Στην ενότητα αυτή γίνεται μια εισαγωγή στην ύλη του μαθήματος. Επίσης, διερευνάται η έννοια της ετερότητας και της μειονότητας στον χώρο της πολιτικής και νομικής θεωρίας. Αποδίδεται έμφαση στην σχέση εξουσίας ανάμεσα σε υποκείμενα που όχι απλώς καθιστά ορατή την ετερότητα, αλλά, σε τελευταία ανάλυση, τη συγκροτεί. Εξετάζεται έτσι η διαφοροποίηση το όρου «μειονότητα» από τον αντίστοιχο της «μειοψηφίας» στο πλαίσιο εφαρμογής της δημοκρατικής αρχής.
Α’ ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ: ΤΑ ΘΕΩΡΗΤΙΚΑ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΠΡΟΑΠΑΙΤΟΥΜΕΝΑ
2. Κοινωνικές και ιστορικές μειονότητες: τι σημαίνει το βίωμα του να είναι κανείς μειονοτικός. Συγκλίσεις και αποκλίσεις.
4.3.2020
Συνδιδασκαλία με Έλενα-Όλγα Χρηστίδη, ψυχολόγος, διδάσκουσα στο Τμήμα Ψυχολογίας Παντείου.
Η Η όλη λογική του μαθήματος αφορά την έννοια της μειονότητας, όχι ως αριθμητικό μέγεθος αλλά ως σχέση εξουσίας, κύρους και ηγεμονίας σε μια ευρύτερη κοινότητα. Το βίωμα του να ανήκει κανείς σε μια ιστορική, όπως μια εθνική, μειονότητα και σε μια κοινωνική μειονότητα με βάση τον σεξουαλικό προσανατολισμό ή την ταυτότητα φύλου είναι κοινό σε πολλά σημεία. Ο άνθρωπος ενσωματώνει ως πολιτικό υποκείμενο τις ανισότητες που βιώνει. Ποια είναι τα κοινωνικά, ψυχολογικά και πολιτικά επίδικα του ανήκειν σε μια μειονότητα. Πόσο μπορούμε από κοινού να σκεφτούμε τις κοινωνικές με τις ιστορικές μειονότητες; Σε ποιο βαθμό αποτελούν πυρηνική ταυτότητα των ατόμων που ανήκουν σε αυτές και τι σημαίνει η έννοια της κοινότητας για μια περιθωριοποιημένη ομάδα; Πώς επηρεάζει τέλος, η μειονοτική ταυτότητα, εσωτερικές και κοινωνικές διεργασίες, όπως η κινηματική δράση και η κοινωνική επιρροή;
3. Άτομα, κυριαρχία, κοινωνικό συμβόλαιο και μειονότητες
11.3.2020
Για να υπάρχουν μειονότητες πρέπει να υπάρχουν άτομα, δηλαδή πρόσωπα με προσδοκίες δικαιωμάτων. Διερευνάται σύντομα η ανθρωπολογική/θεολογική γέννηση του ατόμου, ενώ στη συνέχεια παρουσιάζεται η διαδικασία του αποκλεισμού των μειονοτήτων από το κοινωνικό συμβόλαιο. Η ιστορία των ιδεών επικυρώνεται στην πράξη: οι μειονότητες αποκτούν σάρκα και οστά στην ευρωπαϊκή ήπειρο από τη Συνθήκη της Βεστφαλίας (1648). Για πρώτη φορά τότε, η προστασία των θρησκευτικών μειονοτήτων συστατικό της νέας ευρωπαϊκής κυρίαρχης τάξης.
4. Η αρχή των εθνοτήτων και το ζήτημα της προστασίας των μειονοτήτων
18.3.2020
Η απελευθερωτική εποχή των πρώτων Διακηρύξεων δικαιωμάτων του ανθρώπου δεν φαίνεται να αφιερώνει πολλά στις μειονότητες. Υπό την οπτική της ετερότητας, γίνεται μια σύντομη κριτική παρουσίαση των θεωριών των δικαιωμάτων. Το ερώτημα είναι λοιπόν για ποιόν λόγο οι μειονοτικοί δεν μπορούν να γίνουν το «έκαστο πρόσωπο» που απολαμβάνει δικαιώματα σύμφωνα με το νέο συνταγματικό πλαίσιο των εθνών-κρατών. Το Συνέδριο της Βιέννης (1815) επικυρώνει την μετάβαση από την προστασία της θρησκευτικής διαφοράς στην εθνική μειονοτικοποίηση.Η εφαρμογή της αρχής των εθνοτήτων οδηγεί στην ιστορική εμφάνιση των μειονοτήτων ως παραγόντων διεθνών σχέσεων στην Ευρώπη. Εάν η αρχή είχε εφαρμοστεί χωρίς εξαιρέσεις, τότε μειονότητες δεν θα υπήρχαν. Θα διερευνηθεί η προέλευση της αρχής και η αμφισημία της: απελευθερώνει κάποια έθνη, ενώ άλλα τα καθιστά μειονότητες. Θα εξεταστεί τέλος, η νομική εμπειρία του Μεσοπολέμου, όπου οι Συνθήκες μειονοτήτων της Κοινωνίας των Εθνών (1919-1940) ανέδειξε το πρώτο κανονιστικό σύστημα διεθνούς προστασίας τους.
5.Από τον Ψυχρό Πόλεμο στο τέλος του διπολισμού: Το σύγχρονο ζήτημα του ανήκειν
1.4.2020
Εξετάζεται η νομική άρνηση της έννοιας της μειονότητας, ως μέσο προστασίας των μειονοτικών προσώπων. Αυτή είναι και η αντίληψη που κυριάρχησε με την ίδρυση του ΟΗΕ ως το τέλος του ψυχρού πολέμου. Το μειονοτικό φαινόμενο αναλύεται ως επιστημολογικό εμπόδιο για το μοντέρνο δίκαιο, το οποίο έχει δομηθεί στη διχοτομική διπολικότητα του ατόμου και του κράτους. Οι μειονότητες λοιπόν, αντιμετωπίζονται ως κράτη ή ως άτομα, ενώ δεν είναι τίποτε από τα δύο. Τέλος, παρουσιάζεται μια προσπάθεια υπέρβασης του αδιεξόδου που γίνεται από τις σύγχρονες πολιτικές θεωρίες του κοινοτισμού και του ατομικιστικού φιλελευθερισμού.
Β’ ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ: ΤΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΑ ΣΥΜΦΡΑΖΟΜΕΝΑ
6. Μειονότητες και ετερότητα: η ομάδα ως τάξη
8.4.2020
Η ιδέα που διατρέχει την ενότητα αυτή είναι πως η ανθρώπινη ομάδα συνιστά ένα μηχανισμό αναπαραγωγής σχέσεων εξουσίας, άλλως μια τάξη. Ως τέτοιος μηχανισμός παρουσιάζεται και η μειονοτική ομάδα. Διερευνάται η έννοια του νομικού πλουραλισμού αλλά κυρίως αναλύονται οι συνθήκες υπό τις οποίες η ετερότητα έλκει το ενδιαφέρον της πολιτικής και της κοινωνικής έρευνας. Ποια είναι η φύση των μειονοτικών δικαιωμάτων: πολιτιστικά και συλλογικά δικαιώματα; Τα πολιτιστικά δικαιώματα προστατεύουν αυτό που κάνει τους ανθρώπους διαφορετικούς, τον πολιτισμό τους, ενώ τα ατομικά δικαιώματα προστατεύουν αυτό που κάνει τους ανθρώπους ίδιους, δηλαδή την αξιοπρέπειά τους. Σε τι βαθμό πρέπει να αναγνωρίζονται πολιτιστικά δικαιώματα; Η ισλαμική μαντίλα πρέπει να απαγορεύεται; Τέλος, τα μειονοτικά δικαιώματα λογίζονται ως συλλογικά ή μήπως πρέπει το κράτος να παρέχει εγγυήσεις προστασίας των μειονοτικών ανθρώπων και από την ίδια τους την ομάδα;
7. Η διεκδίκηση ως πράξη οριστική των μειονοτήτων
29.4.2020
Οι παραδοσιακοί ορισμοί των μειονοτήτων στο διεθνές δίκαιο συνήθως περιγράφουν μια ομάδα. Η κριτική στους ορισμούς αυτούς αναδεικνύει τη μειονοτική διεκδίκηση ως συστατικό της έννοιας της μειονότητας, καθώς είναι η διεκδίκηση που καθιστά την ομάδα ορατή στη δημόσια σφαίρα. Συζητείται το ζήτημα της αναγνώρισης της ομάδας ως προϋπόθεσης ενασχόλησης μαζί της, ενώ, τέλος, διερευνάται το ζήτημα της αντιπροσώπευσης των μειονοτήτων.
Γ’ ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ: ΜΕΙΟΝΟΤΗΤΕΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ
8. Μειονότητες στην Ελλάδα : από την ιστορική κληρονομιά στην ιστορική συγκυρία
6.5.2020
Στο μάθημα αυτό θα γίνει μια παρουσίαση του μειονοτικού φαινομένου στην Ελλάδα και της ιστορικής του διαδρομής από τη συγκρότηση του ελληνικού κράτους ως τις μέρες μας. Η αντιμετώπιση των μειονοτήτων στη χώρα μας έχει περάσει από ετερόκλητες ιστορικές και πολιτικές φάσεις που σχετίζονται με τις ευρύτερες στρατηγικές ανάπτυξης του ελληνικού κοινωνικο-οικονομικού σχηματισμού και ενσωμάτωσης/αποκλεισμού του ελληνικού έθνους.
9. Οι Ρομά στην Ελλάδα: Μια «μη-μειονότητα»
13.5.2020
Προσκεκλημένοι διδάσκοντες: Δρ. Χρήστος Ηλιάδης & Αλεξάνδρα Καραγιάννη
Οι Ρομά αποτελούν τον πολυπληθέστερο πληθυσμό στην Ευρώπη με χαρακτηριστικά μειονότητας. Οι Έλληνες Ρομά διαβιούν στην ελληνική επικράτεια από τον 13ο αιώνα, αλλά έλαβαν μαζικά την ελληνική Ιθαγένεια μόλις την δεκαετία του 1960. Το σεμινάριο θα διερευνήσει πτυχές της ιστορικής εξέλιξης των Ρομά στην Ελλάδα και της σχέσης τους με το Ελληνικό κράτος, καθώς και ζητήματα ταυτότητας, κοινωνικής ένταξης και αποκλεισμού. Επιπλέον, θα συζητήσει τις πιο πρόσφατες εξελίξεις σχετικά με το ευρωπαϊκό κίνημα των Ρομά και τις πρωτοβουλίες διεθνών και ευρωπαϊκών οργανισμών που αφορούν την ενσωμάτωση τους.
10. Η μειονότητα της Θράκης: η κατεξοχήν αλλογένεια
20.5.2020
Η «μόνη θεσμικά αναγνωρισμένη μειονότητα στην Ελλάδα» είναι και αυτή που διαχρονικά παρέμεινε αποκλεισμένη και δεν ενσωματώθηκε. Στην εν λόγω ενότητα θα γίνει μία ιστορική αναδρομή του μειονοτικού φαινομένου στη Θράκη από το 1923 και την υπογραφή της Συνθήκης της Λωζάνης, έως τις μέρες μας. Θα συζητηθούν ζητήματα όπως, ο αναγκαστικός προσδιορισμός της μειονότητας ως «Μουσουλμανικής», οι μειονοτικές διεκδικήσεις και η εμπλοκή ενός τρίτου κράτους. Επίσης, θα διερευνηθούν οι αιτίες, αλλά και οι συνέπειες συγκεκριμένων πολιτικών επιλογών, ενώ τέλος θα αναζητηθούν οι δυνατότητες και επιλογές για το μέλλον.
11. Το μακεδονικό ως μειονοτικό ζήτημα.
27.5.2020
Το μακεδονικό η σύγχρονη Ελλάδα το έμαθε διά του λεγόμενου “ονοματολογικού” δηλαδή τη διμερή διένεξη με την Βόρεια Μακεδονία σχετικά με την πρώτη συνταγματική της ονομασία μετά την ανεξαρτησία της από την υπό κατάρρευση Γιουγκοσλαβία. Το μακεδονικό όμως είναι πρωτίστως ένα ζήτημα που σχετίζεται με μια ταυτότητα που από τις αρχές του 20ου αιώνα στην μακεδονική ενδοχώρα διεκδικεί το μετασχηματισμό της από τοπωνύμιο σε εθνοτικό μάρκερ. Η πορεία του 20ου αιώνα από το μεσοπόλεμο και την Κοινωνία των Εθνών, ως την καταστολή από την 4η Αυγούστου και κατόπιν την ταραχώδη δεκαετία του 40 αποτελεί μια ιδιαίτερη πτυχή μιας λογοκριμένης ταυτότητας. Το τέλος του ψυχρού πολέμου αφήνει ανοιχτές πληγές ενώ η υπόθεση φτάνει ως το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου. Πόσο αφορά αυτό το ζήτημα η διευθέτηση της Συμφωνίας των Πρεσπών του 2018-2019;
Δ. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ: ΤΙ (ΝΑ) ΚΑΝΟΥΜΕ ΜΕ ΤΙΣ ΜΕΙΟΝΟΤΗΤΕΣ;
12. Η ευρωπαϊκή ιδεολογία της προστασίας των μειονοτήτων.
3.6.2020
Η μεταψυχροπολεμική προστασία των μειονοτήτων παρουσιάζεται ως μια ευρωπαϊκή ιδεολογία με τρεις πυλώνες. Η κανονιστική προσέγγιση εννοιολογεί τα μειονοτικά ως ανθρώπινα δικαιώματα. Αυτή είναι κυρίως η προσέγγιση του Συμβουλίου της Ευρώπης. Ο δεύτερος πυλώνας αντιλαμβάνεται την προστασία των μειονοτικών πολιτισμών ως παράμετρο διαφύλαξης της ευρωπαϊκής πολιτιστικής κληρονομιάς: είναι η στρατηγική του Χάρτη των Περιφερειακών ή Μειονοτικών Γλωσσών και της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Τέλος, η προστασία των μειονοτήτων παρουσιάζεται ως παράμετρος γεωπολιτικής ασφάλειας: αυτή είναι η προσέγγιση του Ύπατου Αρμοστή του ΟΑΣΕ για τις εθνικές μειονότητες.